Η ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ ΤΩΝ ΣΜΥΡΝΑΙΪΚΩΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
« γιατί
τα σπάσανε τ’ αγάλματά των γιατί τους
διώξανε απ’ τους ναούς των
διόλου
δεν πέθαναν γι’ αυτό οι θεοί.
Ω
γη της Ιωνίας σένα αγαπούν ακόμη σένα
οι ψυχές των ενθυμούνται ακόμη »
Κ.Π.Καβάφης
Η Σμύρνη υπήρξε
για αιώνες το σημαντικότερο κέντρο της
Μ. Ασίας, ενώ πριν την Καταστροφή του
1922 είχε εξελιχθεί σε μια μεγάλη εμπορική
πόλη – λιμάνι της Μεσογείου. Έτσι
αναπτύχθηκε πολύ σ’ όλους τους
τομείς,
προφανώς και στον πνευματικό και
προφανέστατα στη μουσική.
Η μουσική
της Σμύρνης αλλά και γενικότερα του
ευρύτερου πέριξ χώρου της Ιωνίας, έχει
παλαιότατη καταγωγή. Οι ρίζες της περνάνε
από το Βυζάντιο και φτάνουν στην Αρχαία
Ελλάδα όταν είχε το όνομα «Ιώνιος» ή
«Ιαστί Αρμονία», με ύφος που εξέφραζε
«σεμνό πάθος» και «νωχελικότητα», αλλά
και ρυθμό που προέτρεπε σε «λίκνισμα».
Ακριβώς αυτά τα στοιχεία βρίσκουμε και
σήμερα στα περισσότερα αυθεντικά
Σμυρναίικα – Μικρασιάτικα που έφτασαν
ως εμάς και τα απολαμβάνουμε στα πάλκα,
στις πίστες, στα φαγοπότια αλλά και στη
δισκογραφία. Η μακρά «βιωσιμότητά» τους
δείχνει τη σπάνια ομορφιά τους, τη μεγάλη
δύναμή της τέχνης τους, την «αιωνιότητα»
των «τρόπων – ήχων – δρόμων – μακάμ»
που «περπάτησαν», με άλλα λόγια την
κρυφή και μαγική δύναμη της «Ιαστί
Αρμονίας». Η «Ιαστί Αρμονία» όμως δεν
ήταν απλά ένα μουσικό «μέτρο», αλλά και
ένα «μέτρο» του τρόπου ζωής και του
πολιτισμού της Μικρασίας που χαρακτηρίζεται
από ένα υψηλό ήθος και μια αίγλη που
χάνεται στο βάθος του χρόνου, «το
σημαντικότερο στοιχείο που κληροδοτήθηκε
στην Ελλάδα απ’ τους πρόσφυγες» όπως
εύστοχα έχει τονίσει σχετικά ο Σπύρος
Παπαϊωάννου.
«Φορείς»
αυτής της μακράς Σμυρναίικης μουσικής
παράδοσης ήταν εκτός απ’ τους τραγουδιστές,
οι «παιγνιδιατόροι» ( μουσικοί) και τα
«παιγνίδια» (ορχήστρες), που αφθονούσαν
στη Σμύρνη. Περίφημες ήταν οι
«Εστουδιαντίνες», με κορυφαία «Τα
Πολιτάκια». Οι «Εστουδιαντίνες» δεν
ήταν απλά «σύνολα ψυχαγωγίας», αλλά και
μουσικά «εργαστήρια – φυτώρια» για
νέους ταλαντούχους μουσικούς. Όλοι
σχεδόν οι μεγάλοι μουσικοί και δημιουργοί
που έφτασαν στην Ελλάδα μετά το 1922
πέρασαν από τα «Πολιτάκια», π.χ. Τούντας,
Παπάζογλου, Περιστέρης και άλλοι.
Εκτός
όμως από το χαρακτηριστικό σμυρναίικο
ύφος των παραδοσιακών και αστικών –
λαϊκών τραγουδιών με ρίζες στην «Ιαστί
Αρμονία», στη Σμύρνη αναπτύχθηκε και
το «δυτικότροπο» τραγούδι, αφού η
«επικοινωνία» Σμύρνης – Δύσης ήταν
άριστη σ’ όλους τους τομείς, επομένως
και στη μουσική. Σχεδόν σε κάθε αρχοντόσπιτο
της Σμύρνης υπήρχε κι ένα πιάνο με τον
απαραίτητο ευρωπαίο δάσκαλο.
Τα
τραγούδια της Σμύρνης «ντόπια» και
«ευρωπαϊκά», ενίοτε με όχι ευδιάκριτα
όρια μεταξύ τους, άρχισαν να ηχογραφούνται
σε δίσκους γραμμοφώνου με την αυγή της
δισκογραφίας, δηλαδή αρχές του 1900.
Συγκεκριμένα οι πρώτες δισκογραφήσεις
Σμυρναίικων και Μικρασιάτικων τραγουδιών
έγιναν στην Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη
από γερμανικές κυρίως εταιρείες που
έστελναν «επί τόπου» μηχανικούς ήχου
και μηχανήματα ηχογράφησης. Στη Σμύρνη
όμως ανάμεσα στα πολλά «μουσικά» μαγαζιά
που υπήρχαν, ήταν κι ένα το οποίο διέθετε
μια μικρή «μονάδα» που τύπωνε σε πολύ
περιορισμένο αριθμό αντιτύπων (σχεδόν
με κάθε παίξιμο κι ένα αντίτυπο…) κάποια
περιζήτητα τραγούδια κι αυτό το αναφέρω
για να φανεί η ζήτηση που υπήρχε εκεί
από τότε, για...«ορχήστρα στο σπίτι».
Εκτός από την Σμύρνη και την Πόλη,
Σμυρναίικα τραγούδια ηχογραφήθηκαν
στην Αμερική την Ελλάδα, στο Βερολίνο
και αλλού.
Ο παρών
ψηφιακός δίσκος περιέχει αυθεντικές
ηχογραφήσεις Σμυρναίικων και Μικρασιάτικων
παραδοσιακών τραγουδιών που έγιναν σε
δίσκους γραμμοφώνου στις 78 στροφές στην
Σμύρνη, Πόλη, Αμερική και Αθήνα, από το
1909 ως το 1945. Μερικά τραγούδια επανακυκλοφορούν
για πρώτη φορά, αλλά σίγουρα όλα τα
τραγούδια κυκλοφορούν για πρώτη φορά
σε τόσο καλή ηχητική κατάσταση ! Εδώ
πρέπει να τονίσω ότι το ζήτημα της
αποθορυβοποίησης ( η οποία βεβαίως ποτέ
δε γίνεται «αβρόχοις ποσίν»…) είναι
ιδιαίτερα περίπλοκο και δεν εξαρτάται
μόνο από την κατάσταση του δίσκου και
τα γνωστά μας «σκρατς», «κλικ» και
«συρσίματα - βρασίματα», αλλά και από
την «τεχνολογία» της εποχής, που στην
περίπτωση των ηχογραφήσεων γύρω στα
1910 ήταν αρκούντως «πρωτόγονη» και σε
κάθε περίπτωση όχι ηλεκτρική. Πάντως
σε αρκετά από τα τραγούδια του δίσκου
αυτού έγινε ένα «μικρό θαύμα» ! Θα
εξαιρούσα τα υπ’ αριθμόν 5 και 6 που δεν
μπορούσαν να γίνουν καλύτερα, αφού η
βελτίωσή τους έγινε οριακά. Δεν ήταν
δυνατόν όμως να μη συμπεριληφθούν, αφού
πρόκειται για πανέμορφα και χαρακτηριστικά
κομμάτια. Σε μερικά τραγούδια π.χ. στο
3, στο 5 και στο 9, ακούμε στην αρχή ή και
στο τέλος του τραγουδιού, το όνομα της
εταιρείας που τα εξέδωσε ( «Odeon”
στο 3, «Favorit” στο 5, και
“Orfeon” στο 9 ). Αυτό γινόταν
για να «προστατευτεί» ο δίσκος από τους
πρώϊμους «πειρατές» που, όπως και σήμερα
στη «εύκολη» ψηφιακή μας εποχή, τους
αντέγραφαν και τους πουλούσαν πολύ
φθηνότερα. (Τώρα εάν η διάθεσις των
κλεψιτύπων εγένετο πλανοδίως υπό
συμπαθών εγχρώμων νέων ασμένως
εγκαταβιούντων εν Σμύρνη, τούτο δεν
έχει εισέτι διαπιστωθεί εκ της αόκνου
σχετικής ερεύνης…).
Η
χρονολόγηση των ηχογραφήσεων τραγουδιών
της εποχής αυτής, είναι ένας μέγας
πονοκέφαλος και μπελάς αδιέξοδος, αφού
ούτε οι σχετικοί κατάλογοι των εταιρειών
είναι πλήρεις, αλλά ούτε και πάντα
αξιόπιστοι. Αφήστε που πολλές φορές δεν
υπάρχουν καθόλου… Για παράδειγμα σας
αναφέρω ότι το υπ’ αριθ. 8 τραγούδι «ΔΕ
ΣΕ ΘΕΛΩ ΠΙΑ» που ηχογραφήθηκε στην Πόλη
σε δίσκο “Odeon” με αριθμό
46357, δεν εντοπίστηκε σε κανέναν κατάλογο.
Με συγκριτικούς λοιπόν και μόνον
υπολογισμούς, μπήκε σαν χρονολογία
ηχογράφησής του το 1910. Βέβαια οι με
«υστερία» ακριβείς χρονολογίες δεν
έχουν και τόση σημασία για τον μέσο
ακροατή – «εραστή» της Σμυρναίικης
μουσικής. ( Και, μεταξύ μας, έτσι είναι…γιατί
δεν πρέπει να χάνουμε την ακριβή «ουσία»
για τον «άπνοο» τύπο…). Πάντως στην
πλειονότητά τους οι χρονολογίες που
αναγράφονται εδώ είναι ακριβείς.
Δυο
λόγια τώρα για μερικά τραγούδια:
* Μπήκαν
δύο εκτελέσεις στο «ΔΕ ΣΕ ΘΕΛΩ ΠΙΑ»
(αριθ. 4 και 5) αφ’ ενός μεν γιατί είναι
αμφότερες ωραιότατες και ξεχωριστές,
αφ’ ετέρου δε γιατί έγιναν η μία στην
Σμύρνη και η άλλη στην Πόλη την ίδια
χρονιά, το 1910, από σμυρναίικη και πολίτικη
εστουδιαντίνα αντίστοιχα.
* Η
«ΠΟΛΙΤΙΣΣΑ ΚΑΜΩΜΑΤΟΥ» (αριθ. 9) γράφτηκε
αμέσως μετά την είσοδο του Ελληνικού
στρατού στη Σμύρνη το 1919, γι’ αυτό και
οι έμμεσες και αναμφίβολα συγκινητικές
«αλυτρωτικές» αναφορές.
* Οι δύο
μανέδες του δίσκου, δηλαδή το «ΜΙΝΟΡΕ»
(αριθ. 21) και ο «ΤΑΜΠΑΧΑΝΙΩΤΙΚΟΣ» (αριθ.
20), αποτελούσαν κάποτε «σήματα κατατεθέντα»
για τη Σμυρναίικη μουσική, ειδικά δε το
«ΜΙΝΟΡΕ» αποτελούσε και «κώδικα
επικοινωνίας» των εκεί Ελλήνων.
* Ο
«ΚΑΤΙΦΕΣ» (αριθ. 22), το «ΜΕΝΕΜΕΝΙΩΤΙΚΟ
ΖΕΪΜΠΕΚΙΚΟ» (αριθ. 6), ο «ΤΣΑΚΙΤΖΗΣ»
(αριθ. 13), το «ΓΚΕΛ- ΓΚΕΛ ΑΜΑΝ» (αριθ. 17)
και το «ΣΑΛΑ - ΣΑΛΑ» (αριθ. 19) έχουν
μελωδίες που χρησιμοποίησαν διάφοροι
λαοί που συμβίωναν στη Μικρά Ασία,
μάλιστα δε τα 6, 17 και 19 έχουν και στίχους
στα τούρκικα.
*
Προτιμήθηκε η μοναδικής ομορφιάς
ηχογράφηση του «ΤΣΑΚΙΤΖΗ» στα τούρκικα,
γιατί τον τραγουδάει ο έλληνας Αχιλλέας
Πούλος στην Αμερική, παίζει δε ούτι ο
ίδιος. Το τραγούδι αυτό επανεκδίδεται
τώρα για πρώτη φορά, 77 χρόνια μετά την
αρχική του έκδοση το 1926.
* Το
«ΕΜΒΑΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΣΜΥΡΝΗΣ» (αριθ. 8) παιζόταν
κυρίως σε γάμους.
* Το
«ΓΙΑΛΕΛΙ ΑΡΑΠΙΚΟ» (αριθ. 24) δείχνει
φανερά τις απεριόριστες φωνητικές
ικανότητες του σμυρνιού ταργουδιστή –
ψάλτη Κωνσταντίνου Νούρου και γι’ αυτό
συμπεριελήφθη.
Τελειώνοντας
αυτή τη σύντομη αναφορά στη δισκογραφία
των τραγουδιών της Σμύρνης θέλω να
τονίσω ότι θα πρέπει να θεωρεί κανείς
«θαύμα» το γεγονός ότι σώθηκαν αυτοί
οι δίσκοι (οι οποίοι θεωρούνται πλέον
«μνημεία» ) και επίσης να θεωρεί «ηρωισμό»
την αναζήτηση και φύλαξή τους από τους
συλλέκτες. Επίσης ότι η επανέκδοσή τους
είναι έργο σημαντικό, ακόμα κι όταν αυτό
γίνεται χωρίς ιδιαίτερη ηχητική
επιμέλεια. Και είναι έργο σημαντικό η
επανέκδοσή τους, αφού στα «σκονισμένα»
και «φθαρμένα» απ’ το χρόνο και τα
«ερωτικά χάδια» της σκληρής βελόνας
αυλάκια τους (που θυμίζουν πολύ τις
ανθρώπινες ρυτίδες…), είναι αποτυπωμένη
μια μεγάλη τέχνη. Μια ζωντανή τέχνη που
συνεχίζει μέχρι σήμερα να συγκινεί, να
συναρπάζει και να ελκύει, μια τέχνη με
ύφος και ήθος απαράμιλλο, η οποία
εξακολουθεί να αποτελεί τον «ομφάλιο
λώρο» με την αλησμόνητη πατρίδα. Μια
τέχνη που βέβαια ούτε κατά διάνοια
μπορούσε ποτέ να έχει τα βαριά εκφραστικά
προβλήματα και τα επακόλουθα αδιέξοδα
πολλών σημερινών «κατασκευών», που
έχουν ανάγκη από «δεκανίκια» και…«σπρωξιές»
για να υπάρξουν «αναγκαστικά» (και
μόνο…ευκαιριακά, έτσι; ) και φυσικά
με «ημερομηνία άμεσης λήξης».
Να μην
ξεχάσω να ευχαριστήσω για την πολύπλευρη
και γενναιόδωρη όπως πάντα βοήθειά
τους, τον Σπύρο Παπαϊωάννου, τον Charles
Howard και τον Ηλία Μπαρούνη.
Πάνος
Σαββόπουλος
(Το
κείμενο συμπεριλήφθη στο ένθετο που
συνόδευε το CD «Τα άκαυτα
τραγούδια της Σμύρνης», μια παραγωγή
της ΕΤ3 και της δισκογραφικής εταιρείας
«ANO KATO
RECORDS». Περιείχε ηχογραφήσεις
σμυρναίικων τραγουδιών οι οποίες έγιναν
στη Σμύρνη, Πόλη, Αμερική και Αθήνα, από
το 1909 - 1945)
